|
سر ستون های کاخ
ساسانی اصفهان
از آثار دوره ساسانى
در اصفهان، دو سر ستون به دست آمده كه هر دو داراى
نقوش برجسته مى باشد. محل پیدایش و تاریخ كشف این
دو سر ستون نامعلوم است. یكى از آنها كه داراى
شكستگى است، در كاخ
چهلستون و دیگرى در موزه ایران باستان نگهدارى مى
شود.
سرستون موجود در موزه ایران باستان در تهران به
شرح زیر معرفى شده است: یكى از دو سرستون سنگى
اصفهان، نظیر سرستونهاى
بیستون، متعلق به اواخر زمان ساسانى كه در هفت
حوض عمارت تیمورى اصفهان به دست آمده است.
صاحب كتابهاى آثار ملى
اصفهان، تاریخ پیدایش این اثر را، سال 1330
خورشیدى و محل كشف آن را تالا تیمورى ذكر مى كند.
مستر هرتسفلد، در كنفرانس خود در سالن معارف، در
اردیبهشت 1306 شمسى، از این دو سر ستون اسم برده
كه در هشتاد سال قبل در
اصفهان وجود داشته و حالااثرى
از آنها نیست. این دو ستون در مقابل درب خورشید
( در حرامسرا ) سال
گذشته 1306، از زیر خاك و
آوار میدان بیرون آمد و به نظر مى رسد كه اصل
آنها متعلق به عمارت سلطنتى شهر جى بوده است كه
آنجا منتقل شده.
نوشته
هاى بالا، بخصوص نوشته جناب در مورد مذكور
مبهم و تاریك است. معلوم نیست آیا خود او ناظر این
ماجرا بوده و یا از كسى
شنیده است. جناب مى
نویسد : این دو سر
ستون سنگى، با نقش او رمزدا و غیره، حالیه جلو
عمارت تیمورى در چهار حوض مى
باشد.
توصیف سرستون ها :
1- سرستون موزه ایران باستان
سرستون موزه
ایران باستان ، در دفتر
موزه، بدین گونه ثبت شده است: سرستون
ساسانى، شماره ثبت 608، شماره موزه 2608،
سرستون سنگى منقوش به نقش برجسته گل رز، در داخل
لوزىهاى خوشه گندمى كه بالاى آن سوراخى شبیه هاون
است، طول 59،
عرض 75، محل اكتشاف اصفهان، تاریخ اكتشاف
نامعلوم، سنگ سفید رنگ، با كف مسطح.
این سر ستون چهار ضلعى، مانند هرمى با
قاعده مربع معكوس است كه ارتفاع آن 62 سانتیمتر مى
باشد. قطر ستونى كه بروى شالى آن
قرار گرفته، 50 سانتیمتر و سطح بالایى یا قسمت
مربع شكل آن 77*77 سانتیمتر مى باشد.
سرستون، شامل سه قسمت است: قسمت
اول كه مانند شالى ستون تراشیده شده و
نقشهاى زیگزاگى دارد. شاید هدف نمایاندن
نقش
امواج آب بوده است. قسمت دوم
یا میانى كه اضلاع هرمى شكل سرستون را تشكیل مى
دهد. در یك سطح آن نقش نیم تنه شاهنشاه
ساسانى وجود دارد. ارتفاع نقش، 43 سانتیمتر مى
باشد. تاج این نقش شبیه تاج خسرو پرویز در نقش
برجسته طاق بستان است. تاج او
در طاق بستان، تاج كنگره دارى است كه در میان
كنگره ها هلال ماه و در قسمت بالاى آن هلال دیگرى
وجود دارد كه قرص خورشید را
در میان گرفته و در وسط دو بال جاى دارد.
در سكه هاى خسروپرویز، به جاى هلال ماه یك ستاره
قرار دارد . در نقش سرستونها فقط
دو بال و هلال ماه و قرص خورشید قابل مشاهده و
بقیه نقش زایل شده است. دور سرشاه، هاله نور نقش
شده، مانند مجلس شكار گراز در
طاق بستان كه شاه در قایقى ایستاده و هاله اى
گرد سر او را فراگرفته، همچنین در طاق بستان اسب
سوارى كه زره به تن دارد، به نظر
مى رسد هاله اى دور سر او را نیز فرا گرفته نقش
شده است. این نقشها را نیز مربوط به خسرو پرویز
دانسته
اند.
از پشت سرشاه، چهار نوار مواج دیده مى شود.
در مقابل صورت و پشت سر شاه، دو گل شكفته شده قرار
دارد. گل پشت سرشاه سالمتر
باقى مانده و در روبروى او فقط دو گلبرگ از گل بر
جا مانده است. شاهنشاه چند رشته مروارید بر گردن
داشته كه چند دانه آن در سمت
راست شانه دیده مى شود و بقیه از میان رفته،
همچنین سه رشته مروارید در قسمت كمر دیده مى شود
كه احتمالاً به كمر بند تعلق داشته
است. بقیه نقش را به طور كامل از میان برده
اند.
2- سرستونى
كه در چهلستون اصفهان نگهدارى مى
شود
این سرستون
مدتها در گوشه اى از باغ چهلستون افتاده بود و
بعد از محوطه استاندارى اصفهان سر در آورد. دوباره
به چهلستون
بازگردانده شد و این بار در گوشه اى افتاده بود
و به عنوان صندلى بازدیدكنندگان مورد استفاده قرار
مى گرفت تا اینكه بعد از پیگیرى
مستمر به یكى از ایوانهاى شرقى باغ چهلستون
انتقال یافت و در آنجا نهاده شداین سرستون از سنگ
سفید است كه شكستگى بزرگى
دارد. ابعاد آن سرستون هرمى شكل از سه قسمت
تشكیل شده و ارتفاع مجموعه سه قسمت، 68
سانتیمتر است. نخستین قسمت
كه بر
روى ستون مى نشیند، شالى
گردى است كه قطر آن 50 سانتیمتر مى
باشد این شالى 15 سانتیمتر عرض دارد و نقش آن به
شكل
مارپیچى است این نقش در ایران سابقه
اى كهن دارد و بر روى مفرغهاى لرستان و اشیا
مارلیك نیز دیده مى شود.
ظاهراً یك سمبل
مذهبى در این نقش مدنظر بوده و شاید تصورى از نقش
آب یا رودخانه اى در حال
حركت باشد.
در قسمت پایین این حاشیه
یك قسمت برجسته و بدون نقش وجود دارد. همچنین یك
سوراخ در میان آن است كه به نظر مى
رسد براى
قرار گرفتن در گودى، كه در ستون ایجاد مى
شد بدین شكل ساخته شده، بنابراین این برآمدگى در
درون سرستون جاى مى
گرفت و گودى
وسط نیز با زایده اى كه
در ستون ایجاد مى كردند،
قفل و بست مى
شد و سبب پایدارى بیشتر سرستون بر روى
ستون مى گردید. نمونه
تهران، فاقد این برجستگى در زیر حاشیه مى
باشد.
نقش سمت راست یا نقش شاهنشاه
:
یكى
از نقشهاى چهارگانه سرستون را، نیم تنه شاهنشاه
به ارتفاع 42 سانتیمتر، به خود اختصاص داده است
صورت این نقش را زایل
كرده اند اما فرم موها
كه بر روى شانه ریخته، قابل تشخیص مى
باشد كه نقش آرایش همیشگى موهاى شاهان ساسانى را
مجسم
مى كرده است.
تاج كه قسمت
پایین آن از میان رفته و تنها از آن دو بال گشوده
كه در میان آن هلال ماه قرص خورشید را در میان
گرفته دیده مى شود.
دور سر شاه كه از روبه رو نقش شده هاله
اى با سه خط نشان داده شده و او دست راست خود را
بلند كرده ولى دست را از مچ
نابود
كرده
اند. لباس شاه، زربافت
و دست چپ در حالى كه دستبند مرصعى آن را زینت مى
داده بر روى قبضه شمشیر جواهر نشان نهاده
شده
است. سه رشته مروارید، گردن شاه را زینت مى
داده و سه رشته مروارید دیگر، بر لبه یقه
لباس دوخته شده و یقه مروارید دوزى به
صورت چپ به راست و اریب است. چهار نوار مواج از
پشت سرشاه نقش شده است. پایین نیم تنه یك حاشیه گل
دیده مى شود. نمونه
اى از این نوع گل را در نقش
برجسته طاق بستان، طاق بزرگ، در بالاى سرشاه سوار
بر اسب حجارى كرده اند. دو
غنچه گل، روبرو و
پشت سرشاه دیده مى شود
كه با شاخه
اى به دو درخت یا بوته كه در دو ضلع دیگر
سرستون قرار گرفته
اند، متصل مى باشد.
این گلها با
نمونه سرستون تهران متفاوت هستند.
پس شخصیت مزبور بر اساس
فرم تاج، همان شخصیت تجسم یافته سرستون موزه ایران
باستان یعنى خسرو پرویز مى
باشد.
نقش
سمت چپ یا نقش آناهیتا:
قسمتى
كه نقش اناهیتا را بر خود جاى داده، شكسته شده و
صورت نقش را از میان برده
اند ولى قسمتى از موهاى او كه بر شانه ریخته
و هاله اى كه بر گرد سر
او قرار دارد، هنوز دیده مى
شود. هاله دور سر او
عبارت است از دو دایره تو در تو كه نقشى از زبانه
هاى
آتش بر خود دارد. این هاله در نمونه سر ستون موزه
ایران باستان و نمونه هاى
طاق بستان و هیچ نقش برجسته شناخته شده دوره
ساسانى تا كنون دیده نشده است و در واقع منجصر به
فرد است.
این نقش در ضلع دیگر سرستون قرار دارد و به صورت
نیم تنه است
(تصویر 331) ارتفاع آن 40 سانتیمتر و لباس
پرچینى بر تن دارد
كمربندى چینهاى لباس او را مرتب كرده است. شنلى
بر روى دوش انداخته كه تا بازدوان او را پوشانده،
سپس از پشت سرآویخته شده،
احتمالاً این شنل از جلو با سگك جواهر نشان
نگهداشته مى
شده، آثار گردنبندى بر گردن او دیده مى
شود كه داراى سه آویز است. موها
به نظر مى رسد به سبك
آرایش زنان ساسانى با روبانى در بالاى سر جمع شده
و به صورت گوى در آمده
(تصویر 332) گرداگرد سر
او هاله اى قرار گرفته
كه دو دایره تودرتو است.
آناهیتا دست
راست خود را، كه حلقه را گرفته، بالا آورده و گویى
مى
خواهد حلقه را به شاه تقدیم كند. دو روبان
مواج كه به آن بسته
شده به طرف بالا در حال حركت و دست چپ بر روى
سینه قرار گرفته و شاید چیزى در دست خود داشته
است. در قسمت پایین لباس او،
حاشیهاى با گلهاى پنج برگ دیده مى
شود. این نقش بسیار آسیب دیده و جزئیات بیشترى از
آن مستفاد نمى شود.
دو طرف دیگر یعنى حد فاصل بین نقش شاه و آناهیتا،
در دو طرف ستون، نقشه اى
گل گندمى كه در بین هرلوزى
گل شكفته شده اى -
احتمالاً گل سرخ ایرانى - است دیده مى
شود.
این سرستون
در قسمت بالا، داراى حاشیه
اى است كه دور تا دور نقوش را زینت مى
دهد و 12 سانتیمتر پهنا دارد. موضوع آن پیچش
گلى است كه در دوران اسلامى به نام پیچش اسلیمى
یا اسلامى مشهود شد این یكى از دلایلى است كه
سابقه این نقوش را، كه در دوران
اسلامى بر كاشیكارى ها
نقش بسته شد تا دوران ساسانى به پیش مى
برد. در قسمت بالاى سرستون، حفرهاى به
قطر 32 و عمق
22 سانتیمتر مى باشد كه
در وسط سرستون قرار نگرفته و به نظر مى
رسد در دوران بعد به آن اضافه شده است.
| 
